Λιτανεία: Τι είναι και η ιστορία της από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα – Ελεύθερος Τύπος

Τότε φυσικά την γνωρίζουν ως πομπή, όπως των Παναθηναίων, που τελείται προς τιμήν κάποιου θεού, ή έναντι του φόβου μιας φυσικής καταστροφής. Στις αρχές του 5ου π.Χ αιώνα ο κορυφαίος λυρικός ποιητής Πίνδαρος γράφει ένα ποίημα για να διαβαστεί σε λιτανεία προς το θεό Απόλλωνα, σχετικά με την έκλειψη ηλίου εκείνης της ημέρας :“Αχτίδα του ήλιου, η μάνα των ματιών/ σαν τι μακρόθωρη στοχάστηκες και εχάθης/ μέσα στη μέρα, εσύ το υπέρτατο άστρο ;”

Με το πέρασμα των χρόνων η τελετή λαμβάνει το χριστιανικό τελετουργικό που γνωρίζουμε σήμερα : εκτός ναού περιφορά ιερών εικόνων με συμμετοχή κλήρου, λαϊκών και επισήμων. Εκτός των γνωστότερων λιτανειών που γίνονται την Μεγάλη Παρασκευή με την περιφορά του Επιταφίου, τον Δεκαπενταύγουστο με την εικόνα της Παναγίας, καθώς και εκείνες των πολιούχων των πόλεων, η τελετή πραγματοποιείται σε αρκετές έκτακτες περιπτώσεις. Πριν ή μετά κάποιας φυσικής καταστροφής, τοπικού θαύματος, προβλήματος υγείας σημαντικού δημοσίου προσώπου, εθνικού ζητήματος, δημοσίας υγείας κλπ.

Ο αγωνιστής του 1821 αναφέρει ότι πριν ανατινάξει την τουρκική ναυαρχίδα τον Ιούνιο του 1822 στη Χίο, συμμετέχει σε λιτανεία που γίνεται στη χώρα των Ψαρών. Ο ίδιος αναφέρει ότι αισθάνεται πως τον αρπάζει μια υπερφυσική δύναμη, που τον γιγαντώνει κάνοντάς τον να έχει θεϊκή θέληση. Στο πολύκροτο μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροίδη “Πάπισσα Ιωάννα” που κυκλοφορεί το 1866 και προκαλεί μεγάλες αντιδράσεις, το τρομερό μυστικό της κεντρικής ηρωίδας αποκαλύπτεται όταν αυτή απέβαλε και τελικά πεθαίνει στη διάρκεια μιας λιτανείας.

Η τελετουργική δημόσια θεϊκή επίκληση αποτελεί συνήθη πρακτική σε όλους του μεγάλους εθνικούς αγώνες του προηγούμενου αιώνα. Τον Σεπτέμβριο του 1912 το νησί της Σάμου διανύει τις τελευταίες ημέρες τουρκικής κατοχής του πριν ενσωματωθεί στην Ελλάδα δύο μήνες μετά. Οι μέρες αυτές είναι εξαιρετικά τραγικές για τους κατοίκους του αφού γίνονται πρόσφυγες στον τόπο τους μετά τους τουρκικούς βομβαρδισμούς.

Στις 19 Σεπτεμβρίου γίνεται στο Βαθύ υπό το φόβο τουρκικής απόβασης μια συγκλονιστική λιτανεία, στοιχεία της οποίας έχουμε από τις εφημερίδες της εποχής :“Εδώ μια γυναίκα φέρνει τα γυμνά και λιμοκτονούντα παιδιά της. Εκεί φέρουν στα χέρια μια γραίαν και αυτή ολοφύρεται. Πίσω, κομίζουν επί φορείου – μιας σκάλας- έναν ασθενή ή πληγωμένον ή ανάπηρον”. Αντίστοιχες λιτανείες με παρόμοιες τραγικές αλλά και λυτρωτικές στιγμές πραγματοποιούνται σε όλες τις περιοχές που απελευθερώνει ο ελληνικός στρατός στους δύο βαλκανικούς πολέμους, στον πόλεμο του 40 και στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974.

Λιτανεία πραγματοποιείται και όταν ένα δημοφιλές δημόσιο πρόσωπο αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα υγείας, όπως του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Μια πνευμονιοκοκκική λοίμωξη του αναπνευστικού με συνοδό πλευρίτιδα που εξελίσσεται σε πυοθώρακα στέλνει τον βασιλιά λίγα βήματα πριν το θάνατο , και τους υποστηρικτές του στις λιτανείες όπου εξελίσσονται σκηνές σαν αυτή που περιγράφεται στην Μητρόπολη Αθηνών τον Μάιο του 1915 :“Γυναίκες λιποθύμησαν, άνδρες έπεσαν χάμω και ποδοπατήθηκαν, άλλοι πολλοί υπήρξαν θύματα ενός συνωστισμού κατά τον οποίον κύματα μαινόμενου πλήθους εφέροντο εδώ και εκεί κατά πλημμυρίδας και αμπώτιδας.

Όταν μετά έναν συνωστισμών όστις προβάλει μια προσωρινήν οχλοβοήν ανέμεν κανείς να ίδη δεκάδας νεκρών, έβλεπε μετ, ολίγον ανθρώπους εγιρομένους εκ της γης ακολουθούντες την λιτανείαν και κραυγάζοντες : Παναγία, σώσον τον βασιλέα μας ! Ευαγγελίστρια, κάμε το θαύμα σου !Κύριε ελέησον ! Κύριε ελέησον !”. Λιτανείες γίνονται μετά τις απόπειρες δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου, καθώς και στα προβλήματα υγείας που οδηγούν στο θάνατο τον Ιωάννη Μεταξά καθώς και τους βασιλιάδες Γεώργιο Β το 1947 και Παύλο το 1964.

Συνηθέστερες όλων είναι οι λιτανείες που γίνονται σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών και δημόσιας υγείας. Το 1906 γίνονται δεήσεις ανά τη χώρα για την επιδημία ευλογίας, το 1915 για την ελονοσία, το 1918 για την ισπανική γρίπη, τον Σεπτέμβριο του 1928 για τον Δάγκειο πυρετό κλπ. Κάποιοι μάλιστα θεωρούν υπερβολικές όλες αυτές τις αντιδράσεις με αποτέλεσμα ο χρονικογράφος του 1916 να σημειώσει : “– Ορίστε τόπος. Αντί να μπολιάζονται κάνουν λιτανείες”.

Πολύ συνηθισμένες είναι οι λιτανείες σε περιπτώσεις παρατεταμένης ανομβρίας, ιδιαίτερα στην επαρχία όπου η έλλειψη νερού έχει άμεσες συνέπειες στη γεωργική παραγωγή άρα και στις ζωές των ανθρώπων. Αντίθετα στις πόλεις όχι μόνο είναι πιο χαλαρή με το πρόβλημα αλλά κάνουν και χιούμορ όπως το χρονογράφημα το Δεκέμβριο του 1926 όπου αναφέρει ότι θα πρέπει να γίνει λιτανεία για να σταματήσει να βρέχει…

Τραγικότερες όλων είναι οι λιτανείες που γίνονται ύστερα από μεγάλες φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πλημμύρες, φωτιές κλπ) όπου η επίκληση στο Θείο γίνεται εν μέσω ερειπίων, όπως σε Σάμο (1904), Ρόδο (1926), Κόρινθο (1928), Λάρισα (1941), Κεφαλλονιά- Ζάκυνθος (1953), Βόλος (1955), Θεσσαλονίκη (1978), Αθήνα (1981-1999), Καλαμάτα (1986), έκρηξη ηφαιστείου Σαντορίνης (1955) κλπ. Ανεξαρτήτως πληγείσας περιοχής οι λιτανείες γίνονται σε όλη τη χώρα και συνοδεύονται με συγκέντρωση τροφίμων, ειδών πρώτης ανάγκης και χρημάτων για τους πληγέντες.

Όπως όλες οι θρησκευτικές παραδόσεις έτσι και αυτή δεν αφήνει αμέτοχη το ελληνικό τραγούδι με αρκετούς δημιουργούς του να της αφιερώνουν κάποια από τα καλύτερά τους κομμάτια. Η πλέον πρωτότυπη είναι φυσικά η “Λιτανεία του μάγκα” όπου εκεί ο κορυφαίος μας συνθέτης κάνει ενός άλλου είδους …τελετή : “Σαν χριστιανός ορθόδοξος σε αυτή την κοινωνία, εβάλθηκα ρε μάγκες μου να κάνω λιτανεία”. Το 1989 ο έφηβος Φοίβος Δεληβοριάς γράφει για “Βουβή λιτανεία, τι μελωδία” στο στο τραγούδι του “Μεγάλη Παρασκευή”, και επανέρχεται στο θέμα 30 χρόνια μετά με το τραγούδι “Στην Αχερουσία” γράφοντας : Δεν περνάει πια από δω η λιτανεία/ δε θυμάμαι λέξη απ’ τη δοξολογία/ φύσηξε μια νύχτα ένα αεράκι/πήρε και το ράσο και το παπαδάκι”.

Η μεταπολεμική αστυφιλία και το πλήθος των αυτοκινήτων μετατρέπουν πλέον αυτή τη δημόσια θεϊκή επίκληση σε …κυκλοφοριακό πρόβλημα, αλλά οι διαχρονικές ανθρώπινες ανάγκες την επαναφέρουν παρά τις αντίξοες συνθήκες.

Ήδη από το 1954, μια λιτανεία στην Αγία Τριάδα στους Αμπελόκηπους αρκεί για να δημιουργήσει κυκλοφοριακό κομφούζιο :“To αποτέλεσμα υπήρξε πρωτοφανής συμφόρησης της κυκλοφορίας, αδικαιολόγητος ταλαιπωρία του κοινού και εύλογοι αλλά όχι ευλαβείς διαμαρτυρίαι του. Είναι αδύνατον λοιπόν ν’ αντιληφθούν οι αρμόδιοι ότι συνήθειαι εφαρμοζόμεναι με άνεσιν εις τα Αθήνας των 100.000 κατοίκων, δεν είναι δυνατόν να εφαρμόζονται κατά τον ίδιον τρόπον και εις τας Αθήνας του ενός εκατομμυρίου;”.