Τα Αλφαβητάρια μιας πολύ μακρινής αθωότητας… – Ελεύθερος Τύπος

Ελάτε να ξεφυλλίσουμε μαζί την ιστορία των αναγνωστικών βιβλίων, που κανένας δεν μπορούσε να πετάξει ή να σχίσει, γιατί άλλοτε ήταν αγορασμένα ακριβά και έπρεπε να διαβαστούν και από τα υπόλοιπα αδέλφια της οικογένειας και άλλοτε ήταν απλώς αγαπημένα…

Το πρώτο ελληνικό Αλφαβητάρι εμφανίζεται το 1771 στη Βιέννη από τον Μιχαήλ παπα-Γεωργίου με χρηματοδότηση του Κωνσταντίνου Φιλιππίδη, στο οποίο, όπως αναφέρεται στο εξώφυλλο, περιέχονται «…τα Εικοσιτέσσαρα Γράμματα διαφόρως γεγραμμένα, ο Πίναξ των Λογαριασμών των ελληνικών ψηφίων, ο Πυθαγορικός Πίναξ» και πολλές θρησκευτικές παραπομπές. Της ίδιας περιόδου είναι και το «Ποικίλη διδασκαλία ήτοι Αλφαβητάριο Ευμαθείας» του Πολυζώη Κοντού, που περιλαμβάνει θέματα Φυσικής, Γεωγραφίας και Ηθικής. Πριν από αυτές τις προσπάθειες, παιδιά και μεγαλύτεροι μαθαίνουν ανάγνωση μέσα από θρησκευτικά αναγνώσματα, όπως το Ψαλτήρι, οι Πράξεις των Αποστόλων κ.λπ.

Στην πρώτη πεντηκονταετία μετά τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, η ανυπαρξία ενιαίας εκπαιδευτικής στρατηγικής στα σχολικά βιβλία, η κακή ποιότητα του χαρτιού, η περιορισμένη εικονογράφηση (ελάχιστες ξυλογραφίες ή χαλκογραφίες με θρησκευτικά θέματα) και η καθαρεύουσα ή αρχαΐζουσα γλώσσα κάνουν τα αναγνωστικά δυσπρόσιτα και καθόλου ελκυστικά για τα παιδιά.

Την ίδια χρονική περίοδο, επίσημη μέθοδος διδασκαλίας στα Δημοτικά είναι η αλληλοδιδακτική, η οποία διαδέχεται την αλφαβητική συνθετική, που εισάγεται από την Ευρώπη. Σύμφωνα με αυτήν, τα παιδιά μαθαίνουν πρώτα τα γράμματα της αλφαβήτου και εν συνεχεία τα συνθέτουν σε μονοσύλλαβες, δισύλλαβες και πολυσύλλαβες λέξεις. Στην αλληλοδιδακτική η μέθοδος της πρώτης ανάγνωσης είναι φθογγική και διδάσκεται από τους μεγαλύτερους μαθητές στους μικρότερους.

Τα σημαντικότερα αναγνωστικά αυτής της περιόδου είναι των Κοκκώνη, Χωματιανού, Σταματιάδου, Κωνσταντινίδου και άλλων. Την περίοδο 1880-1917 γίνεται προσπάθεια ανανέωσης των αναγνωστικών, με περιορισμένα όμως αποτελέσματα. Η εικονογράφηση γίνεται πλουσιότερη, αλλά παραμένει ασπρόμαυρη, ενώ η γλώσσα γραφής απλουστεύεται, αλλά παραμένει καθαρεύουσα.

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917 φέρνει τις πρώτες σημαντικές αλλαγές στα αναγνωστικά, αφού πλέον ως γλώσσα γραφής τους ορίζεται η Δημοτική, ενώ δεν εγκρίνονται πια από κάποια απρόσωπη κρατική υπηρεσία μακριά από το εκπαιδευτικό αντικείμενο, αλλά από επιτροπές προσωπικοτήτων του χώρου. Αμεσο απτό αποτέλεσμα της νέας περιόδου αποτελεί το «Αλφαβητάρι», που μένει γνωστό ως το «Αλφαβητάρι με τον ήλιο», που συντάσσεται από τους Παύλο Νιρβάνα, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Αλέξανδρο Δελμούζο, Δημοσθένη Ανδρεάδη και τον ζωγράφο Κωνσταντίνο Μαλέα. Ετσι, για πρώτη φορά παρουσιάζεται στα παιδιά ένα αναγνωστικό δροσερό, ανάλαφρο, με εξαιρετική εικονογράφηση, ικανή να τραβήξει τη μαθητική προσοχή, με αστεία και τραγούδια και με κεντρικούς ήρωες, κοντά στην πραγματικότητα της εποχής, όπως ο μικροαστός Φώτης Καλομοίρης που εγκαθίσταται στην πόλη από την επαρχία.

Παρά την αρτιότητά του, το συγκεκριμένο αναγνωστικό δεν καταφέρνει να αποφύγει την ελληνική κακοδαιμονία, που θέλει ακόμα και τα ζητήματα εκπαίδευσης να καθορίζονται από τις πολιτικές έριδες. Ετσι, το «Αλφαβητάρι με τον ήλιο» πέφτει το 1920 θύμα του Εθνικού Διχασμού και αποσύρεται. Η Πηνελόπη Δέλτα είναι ιδιαίτερα σκληρή στην κριτική της για τα επερχόμενα αναγνωστικά αναφέροντας ότι «…η εξωτερική τους όψη είναι ελεεινή. Κακοτυπωμένη, άρραφτα, άδετα, το χαρτί προστυχόχαρτο, το εξώφυλλο χάρτινο, δηλαδή, πολύ κατώτερα από τα παλαιά».

Το ίδιο δηκτική είναι και για το περιεχόμενό τους, που αποτελεί παράδειγμα του «…πώς δεν πρέπει να γράφεται ένα αναγνωστικό», ενώ χαρακτηρίζει τη γλώσσα τους «ψευδορομαντισμό», «συμβατικό ύφος και φτώχεια εκφράσεων (η γλυκιά πατρίδα, η γλυκιά μητέρα, η γλυκιά μυρωδιά, το γλυκό χάδι κ.λπ.). Εχουν ασυναρτησίες και ακυρολεξίες, αλλά και λάθη παιδαγωγικά και ψυχολογικά, που είναι τα σοβαρότερα».

Κορυφαίο σταθμό στην ιστορία του ελληνικού σχολικού βιβλίου αποτελεί η δημιουργία του Οργανισμού Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων (ή, όπως μετονομάζεται στη συνέχεια, του Οργανισμού Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων). Πλέον, τα σχολικά βιβλία είναι αποτέλεσμα διαγωνισμού, του οποίου τα τρία πρώτα βραβεύονται, αλλά στην τάξη μπαίνει μόνο το πρώτο. Η εικονογράφηση παίζει πια καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία των αναγνωστικών και με αυτήν ασχολούνται σημαντικοί Ελληνες χαράκτες και ζωγράφοι, όπως οι Λύτρας, Γεραλής, Δημητριάδης, Γραμματικόπουλος, Βυζάντιος, Τάσσος, Κατράκη, Μώραλης κ.λπ.

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936 σηματοδοτεί το τέλος της ποικιλίας αναγνωστικών και συγγραφέων, ενώ επιβάλλει κρατικό έλεγχο των σχολικών βιβλίων. Οι συγγραφείς Ζήσης, Κοντογιάννης, Δαμασκηνός και άλλοι αποτελούν μια νέα γενιά, που παίρνει πλέον τη σκυτάλη. Στο αναγνωστικό του 1949 συναντάμε για πρώτη φορά κείμενο για την 28η Οκτωβρίου με εικονογράφηση Γιώργου Μανουσάκη. Ιδιαίτερο είναι το αναγνωστικό «Εργασία και χαρά» της Χαράς Δημητρακοπούλου, με εικονογράφηση της χαράκτριας Λουίζας Μοντεσάντου, ενώ εκείνο της Δ’ Δημοτικού το 1949, με εικονογράφηση του Σπύρου Πολενάκη, αποτελεί θεματολογικό και δομικό πρότυπο για τις επόμενες δεκαετίες με γλώσσα μισή δημοτική και μισή καθαρεύουσα.

«Λόλα, να ένα… Αλφαβητάρι»

Δημοφιλέστερα και πλέον αναγνωρίσιμα αναγνωστικά, που μεγαλώνουν για δεκαετίες τις μεταπολεμικές γενιές, είναι «Τα καλά παιδιά» και το «Αλφαβητάριο». Το πρώτο παρουσιάζεται στην Α’ Δημοτικού της σχολικής χρονιάς 1949-1950 με κείμενα του δασκάλου Επαμεινώνδα Γεραντώνη και εικονογράφηση του κορυφαίου ζωγράφου, χαράκτη και καθηγητή της Σχολής Καλών Τεχνών, Κωνσταντίνου Γραμματόπουλου. Ο τελευταίος εισάγει πολλές καινοτομίες στον χώρο του παιδαγωγικού βιβλίου: εικονογράφηση σε διπλή σελίδα (σαλόνι), αφαιρετική εικονογράφηση, με αποτέλεσμα πολλές φιγούρες, παρότι δεν τηρούν την ανθρώπινη κλίμακα, μοιάζουν αρμονικές, μην περιορίζοντας, έτσι, την αχαλίνωτη παιδική φαντασία. Η μεγάλη επιτυχία του βιβλίου με τους πολλούς νεωτερισμούς δημιουργεί αρνητικές αντιδράσεις και νέο διαγωνισμό, που τον κερδίζει εκ νέου ο Γραμματόπουλος.

Η επιτροπή, μην μπορώντας να του αρνηθεί την πρωτιά, τον «τιμωρεί» δίνοντάς του τα κείμενα έναν μόλις μήνα πριν από την εκτύπωση του νέου βιβλίου. Ο Γραμματόπουλος, για να κερδίσει χρόνο, ανεξαρτητοποιεί το σχέδιο από το χρώμα, απλουστεύοντας, έτσι, την εργασία του, ενώ οι κινήσεις των ηρώων του θυμίζουν μοτίβα του θεάτρου σκιών. Ετσι, από το 1955 μέχρι το 1974 το «Αλφαβητάριο», σε κείμενα των δασκάλων Γιανέλλη, Σακκά και Συκώτη, με τις 16 συνεχόμενες εκδόσεις του, την Αννα, τον Μίμη και την Ελλη, που έχουν προστεθεί στον Ρήγα και τη Νίνα, προσφέρουν γνώση και αγάπη για το διάβασμα στα τότε «πρωτάκια» και αναμνήσεις στους σημερινούς μεσήλικες.

Φράσεις όπως «Λόλα, να ένα μήλο», «Λα λα λα όλα, λα λα λα Λόλα», «Γκιών γκιών, ο γκιώνης» μπορεί στους νεότερους να φαίνονται αφελείς, αλλά μεταφέρουν τους παλαιότερους σε εποχές αθωότητας. Μάλιστα, η ανατύπωση των δύο αυτών αναγνωστικών πριν από δύο δεκαετίες αποτελεί εκδοτικό best seller και πεδίο δικαστικής αντιδικίας μεταξύ εκδοτικών εταιριών. Η παράδοση δύο αιώνων αναγνωστικών διατηρείται μέχρι το 1982, που αντικαθίστανται με το βιβλίο «Η γλώσσα μου».

Ειδήσεις σήμερα

Προσοχή: Κλειστά τα φαρμακεία στις 14 Σεπτεμβρίου

Θανατηφόρο τροχαίο στην εθνική Πατρών-Κορίνθου: ΙΧ προσέκρουσε σε σταθμευμένο φορτηγό- Νεκροί οι δύο επιβάτες του

Λειψυδρία: Αλλάζει ο τρόπος τιμολόγησης – Το σχέδιο της ΕΥΔΑΠ

Βασίλισσα Ελισάβετ: Το νέο βασιλικό άγαλμα διχάζει- «Σας το χάρισαν;»

Ηράκλειο: Παραδόθηκε ο άνδρας που είχε μαχαιρώσει 35χρονο σε καφενείο

Καιρός: Μετά την «ATENA» έρχεται και κακοκαιρία τύπου Π – Ποιες περιοχές θα επηρεάσει